ԵՐԵՎԱՆ, 24 մայիսի — Sputnik. Ղարաքիլիսայի ճակատամարտին ողբերգական ավարտ էր վիճակված։ Սակայն հենց դրանից հետո թուրք հրամանատար Վեհիբ Փաշան չկարողացավ զսպել տպավորություններն ու ասաց` Ղարաքիլիսայի մոտ հայերը ապացուցեցին, որ կարող են աշխարհի ամենալավ զինվորները լինել։ Հայ ականավոր քաղաքական գործիչ Ավետիս Ահարոնյանն այդ ճակատամարտն անվանեց «20-րդ դարի Ավարայր»։
Արևելյան Հայաստանում թուրքական բանակը նպատակ ուներ շարժվել երեք ուղղությամբ` մեկը դեպի Երևան Արարատյան դաշտավայրով, մյուսը նույն նշանակետն էր բռնել Բաշ-Ապարանով, իսկ զորքի երրորդ մասն էլ ուզում էր կտրել-անցնել Լոռին ու հայտնվել Թիֆլիսում։ Բոլորին է հայտնի, որ այնտեղ կենտրոնացած էր հայ քաղաքական ու մշակութային միտքը։
Չնայած Ղարաքիլիսայում ժողովուրդը զինված չէր, բայց չվախեցավ ու չբռնեց փախուստի ճամփան։
«Փաստորեն այս ճակատամարտերով հայ ժողովուրդը ոչ միայն պաշտպանեց իր ֆիզիկական գոյությունը և խուսափեց երկրորդ անգամ ցեղասպանվելուց, այլև մենք ցույց տվեցինք մեր թշնամուն` թուրքին, որ պետք է մեզ հետ հաշիվ նստել։ Իսկ կոնկրետ Ղարաքիլիսայի դեպքում կարելի է ասել, որ սա թղթի վրա գրված պլանի իրագործում չէր, այլ` ոգու լավագույն դրսևորում»,-ասաց ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի հայոց պատմության ամբիոնի դասախոս Մարինե Գևորգյանը։
Մի քանի օր Ղարաքիլիսայի բնակչությունը դաժան սովի ու զենքի պակասի պայմաններում դիմագրավում էր թուրքերին, մինչև մայիսի 24-ին իր զորքով վրա հասավ Գարեգին Նժդեհը։ Լոռեցու համար Նժդեհը փրկիչ էր, ու մարդիկ հավատացին նրան։
«Այն, որ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտում մեր հաղթանակը չափազանց փայլուն և ռազմական արվեստի տեսակետից անգերազանցելի հաղթանակներից մեկն էր, կարող ենք փաստել այն ապացույցով, որ հենց թուրքական հրամանատարությունը Վեհիպ փաշայի բերանով այդ մասին հայտարարեց` ասելով, որ հայերն աշխարհի լավագույն զինվորներն են»,-ասաց Մարինե Գևորգյանը։
Թուրքական բանակը Ղարաքիլիսայի ճակատում կենտրոնացրել էր 10000 զինվոր, 70 թնդանոթ և 40 գնդացիր:
Լոռվա բնակչությունը սպասում էր Անդրանիկին, բայց նա Դսեղում էր։ Ղարաքիլիսան ընկավ այն ժամանակ, երբ Սարդարապատում և Բաշ-Ապարանում հայերը տոնում էին հաղթանակը և փախուստի էին մատնել թուրքերին։
Սկսվեց թուրքական նախճիրը։ Շուրջ մեկ շաբաթ թուրքերը շարունակեցին ջարդերը։ Պատմաբանների վկայությամբ` հայերին հատուկ գազանությամբ էին սպանում տեղի թուրքերը, նրանք, ովքեր ժամանակին հայերի հետ հարևաններ էին։ Այն հայերն էլ, որոնք փրկվեցին թուրքական յաթաղանից, սովի զոհ դարձան. թուրքերը թալանել էին ամենուրեք և ամեն ինչ։
Այնուամենայնիվ, Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի շնորհիվ է, որ թուրքերը չմտան Սևանի ավազան ու նաև հրաժարվեցին Թիֆլիս մտնելու մտքից։
