Վլադիմիր Լեպյոխին, Sputnik.
Հայաստանի և Ռուսաստանի գործընկերությունը 190 տարեկան է։ 1828թ-ի ձմռանն ավարտվեց ռուս-պարսկական հերթական պատերազմը, որի արդյունքում Ռուսական կայսրությունը և Պարսկաստանը (Իրանը) ստորագրեցին Թուրքմենչայի պայմանագիրը, ըստ որի` Ռուսաստանին անցան Էրիվանի և Նախիջևանի խանությունների տարածքները։ Իսկ դա նշանակում է, որ հայկական էթնոսը յոթ դար շարունակ ցրվելուց և կրոնական օտար միջավայրում գտնվելուց հետո վերականգնվելու և զարգանալու հնարավորություն ստացավ իրեն քաղաքակրթորեն ավելի մոտ աշխարհի` քրիստոնյա Ռուսաստանի սահմաններում։
Երկու տարվա ընթացքում Պարսկաստանից Ռուսական կայսրություն տեղափոխվեցին մինչև 40 հազար հայ։ Եվս 90 հազար հայեր տեղափոխվեցին վերոհիշյալ խանությունների տարածքներ, ինչպես նաև Թուրքիայից գնացին Ղարաբաղ։ 1828թ-ի մարտի 21-ին ռուս կայսր Նիկոլայ I-ի հրամանով ստեղծվեց Հայկական մարզը։ Եվ այդ հրամանը` որպես Թուրքմենչայի պայմանագրի դրույթ, հիմք ստեղծեց նոր պետականության աստիճանական կառուցման համար։ Պետության ստեղծումը տեղի ունեցավ ավելի ուշ և ընթացավ երեք փուլով. 1918թ-ին ստեղծվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը, 1920թ-ին` Հայկական ԽՍՀ-ն` Խորհրդային Միության կազմում, և 1991թ-ին` Հայաստանի Հանրապետությունը։
Մի քանի խոսք հոբելյանական ամսաթվերի կախարդության մասին։
2018թ-ին մենք նշում ենք ոչ միայն Թուրքմենչայի պայմանագրի 190-ամյակը, այլ նաև Հայաստանի առաջին հանրապետության ստեղծման 100-ամյակը։
Այս տարի կնշվի նաև Գյուլիստանի պայմանագրի 205-ամյակը, որի արդյունքում Ռուսական կայսրությանն անցել են Կովկասի մի շարք տարածքներ (այդ թվում` ուղղափառ Վրաստանի), առանց որի չէր լինի դրան հաջորդած Թուրքմենչայի համաձայնագիրը։
2018-ը նաև Ֆյոդոր Ուշակովի հրամանատարությամբ ռուսական նավախմբի կողմից Սև ծովում իր ուժերով գերազանցող թուրքական նավախմբին ջախջախելու 230-ամյակն է, որի շնորհիվ Ռուսաստանն ուժեղացրել է իր դիրքերը կայսրության հարավային սահմաններում և արդյունքում հասավ Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերին։
Պարսիկների և թուրքերի հետ մարտերում ռուսական զենքի հաղթանակները թույլ են տվել Ռուսաստանին Օսմանյան կայսրության իշխանությունից ազատագրել Բուլղարիան. օրերս նշվել է այս իրադարձության 140-ամյակը։
Ակնհայտ է, որ բոլոր այդ ամսաթվերը կապված են իրադարձությունների սեղմ հանգույցով, որոնք չափազանց կարևոր են Ռուսաստանի և նրան քաղաքակրթորեն մոտ երկրների համար (առաջին հերթին` Հայաստանի, Բուլղարիայի, Վրաստանի, Հունաստանի)։
Հայաստանի և Ռուսաստանի համար Թուրքմենչայի պայմանագրի աննախադեպ նշանակության քննարկմանը նվիրված համաժողովը կայացել է մարտի 6-ին Մ. Ի. Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի պետական համալսարանի երևանյան մասնաճյուղում` խորհրդարանի մի շարք պատգամավորների մասնակցությամբ։ Մասնաճյուղը ստեղծվել է երեք տարի առաջ, բայց արդեն այսօր Հայաստանի ամենաժամանակակից և տեխնիկապես հագեցած բուհերից է։
Համաժողովը բացել է Հայաստանի խորհրդարանի փոխխոսնակ Էդուարդ Շարմազանովը, նշելով, որ Հայաստանի ժողովուրդը պահում է երկդարյա վաղեմության իրադարձությունների մասին հիշողությունը և չափազանց գնահատում այն ավանդը, որը Ռուսաստանն ունեցել է և շարունակում է ունենալ հանրապետության տնտեսական և մշակութային զարգացման մեջ։ Նրան աջակցել է պատգամավոր Հայկ Բաբուխանյանը, որն ընդգծել է երկու ժողովուրդների քաղաքակրթական մերձավորությունը, որը ոչ մի դեպքում չի կարելի փոխարինել անհեռատես քաղաքականությամբ։
Համաժողովի մասնակիցների մեկը Թուրքմենչայի պայմանագիրն անվանել է «հայկական հրաշք», որը փաստորեն փրկել է հայկական էթնոսը։ Համաժողովի կազմակերպչական հանձնաժողովի ներկայացուցիչ, Եվրասիական փորձագիտական ակումբի ղեկավար Արամ Սաֆարյանը պատմել է իր հիշողությունները. «Ես 16 տարեկան էի, երբ առաջին անգամ մասնակցեցի Թուրքմենչայի պայմանագրի ստորագրման 150-ամյակի տոնակատարությանը։ Հետագայում դրա մասին սկսեցին մոռանալ, և այն, որ մենք այսօր նշում ենք պայմանագրի 190-ամյակը, նշանակում է, որ մեր ժողովուրդները վերադարձել են հայ-ռուսական գործընկերության ձևավորման ակունքներին և դրանց զարգացման նոր փուլին»։
Համաժողովի մասնակիցները համակարծիք են եղել, որ Թուրքմենչայի պայմանագիրն օգտակար է եղել ոչ միայն հայերի, այլ նաև Ռուսաստանի համար։ Այդ փաստաթուղթն ամրագրել է Անդրկովկասում Ռուսական կայսրության գերիշխող դիրքը և սահմաններն առաջ է մղել դեպի հարավ, հաստատել Կասպից ծովում ռուսական առևտրային նավերի ազատ լողալու և այդտեղ ռազմական նավատորմ ունենալու Ռուսաստանի բացառիկ իրավունքը։ Եվ վերջապես ապագայում ապահովեց հարավային սահմաններում այնպիսի հավատարիմ դաշնակցի առկայությունը, ինչպիսին Հայաստանն է։
ՄՊՀ Երևանի մասնաճյուղում տեղի ունեցած համաժողովին նախորդել է ռուս մեծ դիվանագետ և գրականագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի հուշարձանի մոտ ծաղկեպսակ դնելը, որը, ինչպես հայտնի է, մասնակցել է Թուրքմենչայի պայմանագրի տեքստը կազմելու և ստորագրելու գործընթացին։
